Egwlys Santes Anne, Talygarn

Lleolir eglwys y Santes Anne ar ochr ddeheuol Brynsadler.

Fe’i hadeiladwyd ym 1887 i ddyluniadau George Thomas Clark o Dŷ Talygarn, hynafiaethydd adnabyddus a rheolwr Gwaith Haearn Dowlais, er cof am ei wraig Ann Price Clark (m.1885).

Wedi’i ddylunio mewn arddull berpendicwlar yn gyffredinol gyda ffenestr ddwyreiniol addurnedig, mae’n cynnwys corff tri bae gyda chyntedd, cangell isaf a chulach gyda festri yn erbyn y talcen, a thŵr de sgwâr, tri cham wedi’i adeiladu yn erbyn y gangell.

Saif capel canoloesol Tal-y-garn ym mynwent yr eglwys, a gallwch weld pedair wal yn sefyll uchder llawn o hyd a dwy wal ochr cyntedd ar yr ochr ddeheuol. Ar ryw adeg mae tri bar clymu wedi’u mewnosod i ddal waliau’r de a’r gogledd yn eu lle.  Mae tu mewn i’r waliau wedi’u plastro. Syrthiodd y to yn 1926 ond ar y pen gorllewinol mae rhai teils yn aros ar y talcen. Mae lansed gyda phen ceirw o ddiwedd y 13eg ganrif – canol y 14eg ganrif gyda gorchuddion nadd o ansawdd da wedi’i lleoli yn y wal ddwyreiniol. Mae tair ffenestr fawr gyda phennau segmentiedig yn y wal ddeheuol.

Adferwyd yr eglwys yn y 1680au dan delerau ewyllys Syr Leoline Jenkins, ac mae’r tair ffenestr yn perthyn i’r cyfnod hwn. Daeth y capel yn segur yn y 19eg ganrif pan adeiladwyd eglwys gyfagos y Santes Anne.

Yng nghanol yr 1980au sylwodd ficer newydd y plwyf ar fosaig wal fechan ddiddorol o ddyn barfog gyda llygaid tywyll. Anfonodd lun at gydweithiwr sy’n hanesydd celf a nododd ei fod yn ddarn coll o fosaig y Farn Olaf o’r 11eg Ganrif o Eglwys Gadeiriol Santa Maria Assunta yn Torcello, Fenis.

Mae’n debyg mai hwn oedd pen y 12fed apostol a gafodd ei ddwyn yn y 1850au gan adferwr diegwyddor, Gionvanni Moro.

Fe’i gosodwyd gan Clark pan adeiladodd yr eglwys. Ni wyddys sut y cafodd ei gaffael, ond ymwelodd â Fenis ar ôl i’w wraig farw ym 1885 ac mae’n debyg ei brynu yno gan ei fod yn gwneud cynlluniau ar gyfer yr eglwys ar yr amser hwnnw.

Tynnwyd y mosaig o’r eglwys a’i werthu yn Sotheby’s yn Llundain am $ 427,152 gan ddeliwr celf yn Efrog Newydd. Aeth yr elw i Eglwys Cymru ac mae eglwys y Santes Anne yn dal i fod yn gartref i gopi.

Am fwy o wybodaeth am hanes cymuned Pontyclun ewch i’n hamgueddfa ar-lein